Nailə Ağayeva,
Gəncə Dövlət Universiteti
e-mail: n_aghayeva@mail.ru
Keywords: national education, family education, educational system, psychology of a child.
Ключевые слова: социальное воспитание, семейное воспитание, система воспитания, детская психология.
Abstract. The article is investigates the role of a family in national education, also analysis and showed the roles and the importance of a father, a mother, a member of a family in a contemporary education process. The new feature and application of this character learned to Azerbaijani children the national proudness, unity, honor, fanaticism to motherland. The article is necessary for each young family and pedagogue. Different models, notes have a great educational importance.
Pedaqoji ədəbiyyatda “dərsdənkənar iş” və “məktəbdənkənar iş” ifadələri tez-tez işlədilir. Bəziləri bu ifadələri sinonim anlayışlar kimi başa düşürlər. Halbuki aralarında müəyyən oxşar cəhətin olması həmin anlayışları eyniləşdirməyə əsas vermir. Oxşar cəhət budur ki, hər iki halda tərbiyə işi ya dərsə qədər, ya dərsdən sonra həyata keçirilir. Fərqli cəhətlər işə ondan ibarətdir ki, dərsdənkənar iş – məhz məktəbin apardığı təlim-tərbiyə prosesinin zəruri tərkib hissəsidir. Bu işi dərsdən əvvəl, yaxud sonra ya pedaqoji kollektivin üzvləri, ya da şagird özünüidarə təşkilatları təşkil edib həyata keçirirlər. Məktəbdənkənar tədbirlər isə dərs çərçivəsindən kənarda məktəblə əlaqə zəminində məhz məktəbdənkənar tərbiyə müəssisələri – uşaq və gənclərin yaradıcılıq sarayları və evləri, uşaq idman məktəbləri və sair belə müəssisələrin özləri tərəfindən aparılan işlərdir (1). Dərsdən və məktəbdənkənar tədbirlər kiçik yaşlı məktəblilərin asudə vaxtının səmərəli təşkilinə şərait yaratmaqla onları xoşagəlməz təsadüfi hadisələrdən və müəyyən sosial qrupların mənfi təsirindən qoruyur. Tədqiqatdan aydın olur ki, şagirdin sosiallaşmasında zamanın xüsusi yeri var. Onların əsas istiqamətlərindən biri şagirdin asudə vaxtı ilə bağlıdır. Məhz asudə vaxtın səmərəli təşkili kiçik yaşlı məktəblilərlə aparılan sosial pedaqoji işin əsas məzmun elementlərindən biridir. İngilis alimləri (M.Doel, S.Şardlov) tərəfindən bu faktın müəyyənləşməsi bizə onu deməyə imkan verir ki, ilk növbədə kiçik yaşlı məktəblilərin asudə vaxt ərzində fəaliyyəti öyrənməli və aparılmış tədqiqatlarda bu problem sosial pedaqoji ölçülərlə təhlil olunmalıdır. Müşahidələr göstərir ki, şagirdlərin cəmiyyətə zidd qruplarının yaranması və formalaşması zamanı yaşlı şəxslər, demək olar ki, iştirak etmir. Ancaq cinayət qruplarının yaranması gedişində, hər dördüncü haldan birində yaşlı şəxslər iştirak edirlər. Onlar əksər hallarda qrupun təşkilatçısı və lider rolunda çıxış edirlər, yalnız bəzi hallarda qrupun həyatında təsadüfi üzv kimi iştirak edirlər. Mütəxəssislər bu məsələdən danışarkən qeyri-formal antisosial və cinayətkar uşaq qruplarının yaş xüsusiyyətlərinə diqqəti cəlb edirlər. Onların az hissəsi 7-13 yaşında oğlan və qızlardan ibarətdir. Beləliklə, kiçik yaşlı məktəblilərdə xırda oğurluq halları aşkarlandığı hallarda yeniyetmə və gənclərin törətdikləri cinayətlərin böyük əksəriyyəti qrup halında baş verir. Uşaq cinayətkarlığının pedaqoji profilaktikası yollarını təhlil edəndə, ilk növbədə, asudə vaxt problemi diqqəti cəlb edir. Asudə vaxt probleminə həsr edilmiş tədqiqatların, demək olar ki, hamısında onun səmərəli təşkili yolları əsasən bir meyar baxımından – asudə vaxtın məzmununa görə təhlil olunur. Asudə vaxtın məzmunlu təşkili pedaqoji nöqteyi-nəzərdən də xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Lakin asudə vaxtın məzmunu, özü-özlüyündə onun istiqamətini bilavasitə müəyyən etmir. Asudə vaxtı əsasən sosial pedaqoji ölçülərlə ünsiyyət fenomeni kimi təhlil etmək lazımdır. Son zamanlar fəlsəfə və soiologiya elmlərində də “asudə vaxt sosiumu” anlayışı yaranmışdır. Bu sosiumda başlıca yeri başqa adamlar – şagirdin dostları və yoldaşları tuturlar. Şagirdin öz asudə vaxtını kiminlə keçirməsi məsələsi ilk baxışda bəlkə də adi görünür, əslində isə sosial pedaqoji işin kökü məhz həmin məsələnin həlli ilə biləvasitə bağlıdır. Xüsusilə kiçik yaşlı məktəblilərin üzv olduqları qeyri formal qrupların həyatında kütləvi sosial-psixoloji hadisələr, xüsusilə təqlid mühüm yer tutur. Bu qruplarda kiçik yaşlı məktəblilər bir-birlərini asanlıqla təqlid edirlə, bir-biri vasitəsilə qeyri-adi şeyləri asanlıqla mənimsəyirlər, moda, qəribə bəzək əşyaları, qeyri adi rituallar və s. ilə ətrafdakılardan seçilməyə çalışırlar. Qeyri formal qrupların sosial-psixoloji siması da “asudə vaxt sosiumunda” biləvasitə və ya dolayısı ilə əks olunur. Buradan isə elmi-əməli baxımdan mühüm pedaqoji nəticə çıxır.
Kiçik yaşlı məktəblilərin ünsiyyət təlabatının təmin edilməsində sinif rəhbərlərinin və yoldaşlarının rolunun artırılması neqativ sosial təsirlərin neytrallaşdırılmasının başlıca yoludur. Əksər pedaqoqlar dərsdənkənar işin məktəb təcrübəsində geniş yayılmış formalarını 3 qrupa bölürlər: fərdi iş, qrup halında iş, kütləvi iş. Fərdi iş dedikdə kiçik yaşlı məktəblilərin öz arzusu və marağına əsasən müstəqil surətdə yerinə yetirdiyi işlər nəzərdə tutulur. Belə işlərə misal olaraq sinifdənxaric oxunu, kiçik yaşlı məktəblilərin ədəbi yaradıcılıqla, idmanla, rəsmlə məşğul olmasını, müəyyən musiqi alətində çalmağı öyrənməsini, əyani vəsait hazırlanmasını və s göstərmək olar. Qrup halında iş formasından istifadənin mümkünlüyü də kiçik yaşlı məktəblilərdə sosial pedaqoji cəhətdən bir neçə parametrlər üzrə faydalı istiqamətin formalaşmasına real imkanlar yaradır. Beləliklə, ibtidai sinif şagirdi bu zaman həm kollektivçiliyə, həm ictimai münasibətlər sisteminə, həm ictimai fəallığa, həm də qarşılıqlı mənəvi fayda verən ünsiyyət təlabatının ödənilməsi prosesinə qoşulur. Kiçik yaşlı məktəblilərlə sosial pedaqoji işin aparılmasında dərsdən və məktəbdənkənar tədbirlər prosesində onlarla sosial reablitasiya işinin həyata keçirilməsi də vacib məsələlərdən sayılır. Sosial reablitasiya işi xüsusi təşkilatlarda qüsur və çatışmazlıqları aradan qaldırmaql, yaxud zəiflətməklə sosiumunhəyatına qoşulmaq üçün şagirdlərə adekvat şəraitinin yaradılmasıdır. Sosial pedaqoji işin bu növü sosiallaşmanın xoşagəlməz şəraitinin qurbanları olan əlillərə, görmə, eşitmə, nitq qüsurları, fiziki inkişaf çatışmazlıqları olan, həmçinin ağıldankəm, psixi inkişaf ləngimələri olan uşaqlara, bəzi kateqoriyadan olan qanun pozucularına tətbiq edilir. Sosial pedaqoji işin ən mühüm aspekti ailə və yaxın ətrafla aparılan işdir. Çünki sosial pedaqoqun bütün səylərinin taleyi xeyli dərəcədə şagirdin ailəsinin onu müdafiə edib tamamlamasından asılıdır. Məhz sosial reablitasiya işinin köməyi ilə şəxsiyyət xüsusiyyətləri, əxlaq və qanun pozucularla sosial məzmunlu həyat və fəaliyyətə uyğunlaşma işi yerinə yetirir. Elm və sosial pedaqoji iş təcrübəsi təsdiq edir ki, qanun pozucuları arasında müxtəlif qüsur və inkişaf anomaliyalarına malik çoxsaylı insanlar olduğu üçün istər məktəbdə təlim zamanı, istərsə də məktəb məkanından kənarda bu şagirdlərlə sosial reablitasiya işi o zaman səmərəli aparıla bilər ki, psixoloji və pedaqoji tədbirlər kompleks həyata keçirilsin. Tədqiqat zamanı biz Gəncə şəhər xüsusi internat məktəbində əqli və fiziki cəhətdən qüsurlu uşaqlarla aparılan təlim-tərbiyə işləri ilə tanış olduq. Məlumat üçün qeyd etməliyik ki, respublikamızda bu tip məktəblər fəaliyyət göstərir. Yaxşı müəllim olmaq üçün bacardıqca daha çox tədris üsulları ilə tanış olmaq vacib şərtlərdəndir. Bu, müəllimlərə öz yanaşma metodlarını üzə çıxartmağa, hansının səmərəli, hansının isə effektsiz olduğunu öyrənməyə şərait yaradır. Dil öyrənənlər həmişə müəllimə ehtiyac duymurlar. Tədqiqat prosesində biz qeyd olunan istiqamətdə bir məsələni də araşdırmağa çalışmışıq: sosiallaşmanın müxtəlif mərhələlərində uşağın inkişafındakı anomaliyanı törədən faktorların aşkarlanması problemi. Tədqiqat Gəncə şəhər xüsusi internat məktəbində və valideyn himayəsindən məhrum olan qarışıq tipli uşaq evində aparılmışdır. Tədqiqata 82 şagird cəlb olunmuşdur. Həm şagirdlərlə (I-IV sinif), həm müəllimlərlə, həm də valideynlərlə sosioloji sorğular keçirilmişdir. Şagirdlərin və valideynlərin tərcümeyi-halı öyrənilmişdir. Gəncə Şəhər Statistika İdarəsindən, narkoloji dispanserdən və digər əlaqədar təşkilatlardan müvafiq məlumatların toplanması aparılan tədqiqatın səmərəliliyinə və əldə olunan məlumatların dəqiqliyinə fayda vermişdir. Onlar dili müxtəlif yollarla, evdə kitab oxumaqla, CD, videodisk izləməklə, kompüter proqramları dinləməklə, digərləri isə sadəcə dilin daim işlədildiyi yerlərdə yaşamaq və ünsiyyətdə olmaqla öyrənirlər. Təhsilalanlar təhsil almağa, xüsusilə də ali məktəblərdə təhsillərini artırmağa, yenilikləri öyrənməyə maraqlıdırlar. Əlbəttə, müəllim arzu etməz ki, dərsi sıxıcı, yorucu keçsin, lakin daim çox nitq söyləyərsə, qrupu yalnız öz söhbətləri ilə məşğul edərsə, əyləncəli şəkildə çatdırarsa, nəticədə onların diqqətini yayındırmış olar, tələbələr daha az bilik qazanar və tədqiqatla məşğul olmazlar. Yuxarıda qeyd olunanlar dərs prosesinə, şübhəsiz tətbiq oluna bilər. Dil öyrənilməsinə marağın yaranmasında müəllimin rolu əvəzsizdir. Müəllim hər bir dərsdə daim seçim hüququ edir, o, nəyisə tətbiq etməyi, nəyisə etməməyi qərarlaşdırır. Yaxşı müəllim olmaq üçün bacardıqca daha çox tədris üsulları ilə tanış olmaq vacib şərtlərdəndir. Bu, müəllimlərə öz yanaşma metodlarını üzə çıxartmağa, hansının səmərəli, hansının isə effektsiz olduğunu öyrənməyə şərait yaradır. Dil öyrənənlər həmişə müəllimə ehtiyac duymurlar. Onlar dili müxtəlif yollarla, evdə kitab oxumaqla, CD, videodisk izləməklə, kompüter proqramları dinləməklə, digərləri isə sadəcə dilin daim işlədildiyi yerlərdə yaşamaq və ünsiyyətdə olmaqla öyrənirlər. Təhsilalanlar təhsil almağa, xüsusilə də ali məktəblərdə təhsillərini artırmağa, yenilikləri öyrənməyə maraqlıdırlar.
Əlbəttə, müəllim arzu etməz ki, dərsi sıxıcı, yorucu keçsin, lakin daim çox nitq söyləyərsə, qrupu yalnız öz söhbətləri ilə məşğul edərsə, əyləncəli şəkildə çatdırarsa, nəticədə onların diqqətini yayındırmış olar, tələbələr daha az bilik qazanar və tədqiqatla məşğul olmazlar. Yuxarıda qeyd olunanlar dərs prosesinə, şübhəsiz tətbiq oluna bilər. Dil öyrənilməsinə marağın yaranmasında müəllimin rolu əvəzsizdir. Müəllim hər bir dərsdə daim seçim hüququ edir, o, nəyisə tətbiq etməyi, nəyisə etməməyi qərarlaşdırır. Yaxşı müəllim olmaq üçün bacardıqca daha çox tədris üsulları ilə tanış olmaq vacib şərtlərdəndir. Bu, müəllimlərə öz yanaşma metodlarını üzə çıxartmağa, hansının səmərəli, hansının isə effektsiz olduğunu öyrənməyə şərait yaradır. Dil öyrənənlər həmişə müəllimə ehtiyac duymurlar. Onlar dili müxtəlif yollarla, evdə kitab oxumaqla, CD, videodisk izləməklə, kompüter proqramları dinləməklə, digərləri isə sadəcə dilin daim işlədildiyi yerlərdə yaşamaq və ünsiyyətdə olmaqla öyrənirlər. Təhsilalanlar təhsil almağa, xüsusilə də ali məktəblərdə təhsillərini artırmağa, yenilikləri öyrənməyə maraqlıdırlar. Əlbəttə, müəllim arzu etməz ki, dərsi sıxıcı, yorucu keçsin, lakin daim çox nitq söyləyərsə, qrupu yalnız öz söhbətləri ilə məşğul edərsə, əyləncəli şəkildə çatdırarsa, nəticədə onların diqqətini yayındırmış olar, tələbələr daha az bilik qazanar və tədqiqatla məşğul olmazlar. Yuxarıda qeyd olunanlar dərs prosesinə, şübhəsiz tətbiq oluna bilər. Dil öyrənilməsinə marağın yaranmasında müəllimin rolu əvəzsizdir. Müəllim hər bir dərsdə daim seçim hüququ edir, o, nəyisə tətbiq etməyi, nəyisə etməməyi qərarlaşdırır. Yaxşı müəllim olmaq üçün bacardıqca daha çox tədris üsulları ilə tanış olmaq vacib şərtlərdəndir. Bu, müəllimlərə öz yanaşma metodlarını üzə çıxartmağa, hansının səmərəli, hansının isə effektsiz olduğunu öyrənməyə şərait yaradır. Dil öyrənənlər həmişə müəllimə ehtiyac duymurlar. Onlar dili müxtəlif yollarla, evdə kitab oxumaqla, CD, videodisk izləməklə, kompüter proqramları dinləməklə, digərləri isə sadəcə dilin daim işlədildiyi yerlərdə yaşamaq və ünsiyyətdə olmaqla öyrənirlər. Təhsilalanlar təhsil almağa, xüsusilə də ali məktəblərdə təhsillərini artırmağa, yenilikləri öyrənməyə maraqlıdırlar. Əlbəttə, müəllim arzu etməz ki, dərsi sıxıcı, yorucu keçsin, lakin daim çox nitq söyləyərsə, qrupu yalnız öz söhbətləri ilə məşğul edərsə, əyləncəli şəkildə çatdırarsa, nəticədə onların diqqətini yayındırmış olar, tələbələr daha az bilik qazanar və tədqiqatla məşğul olmazlar. Yuxarıda qeyd olunanlar dərs prosesinə, şübhəsiz tətbiq oluna bilər. Dil öyrənilməsinə marağın yaranmasında müəllimin rolu əvəzsizdir. Müəllim hər bir dərsdə daim seçim hüququ edir, o, nəyisə tətbiq etməyi, nəyisə etməməyi qərarlaşdırır. Yaxşı müəllim olmaq üçün bacardıqca daha çox tədris üsulları ilə tanış olmaq vacib şərtlərdəndir. Bu, müəllimlərə öz yanaşma metodlarını üzə çıxartmağa, hansının səmərəli, hansının isə effektsiz olduğunu öyrənməyə şərait yaradır. Dil öyrənənlər həmişə müəllimə ehtiyac duymurlar. Onlar dili müxtəlif yollarla, evdə kitab oxumaqla, CD, videodisk izləməklə, kompüter proqramları dinləməklə, digərləri isə sadəcə dilin daim işlədildiyi yerlərdə yaşamaq və ünsiyyətdə olmaqla öyrənirlər. Bu da, xüsusilə də ali məktəblərdə təhsillərini artırmağa, yenilikləri öyrənməyə maraqlıdırlar. Əlbəttə, müəllim arzu etməz ki, dərsi sıxıcı, yorucu keçsin, lakin daim çox nitqin öyrənilməsinə marağın yaranmasında müəllimin rolu əvəzsizdir. Müəllim hər bir dərsdə daim seçim hüququ edir.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat / References
- Abbasov A. N. Milli əxlaq və ailə etikası: Dərs vəsaiti. Bakı: Mütərcim, 2016.
- Меджидова С.М. Уличные дети: социологический и психологический портрет. Баку: Зия-Нурлан, 2003 3. Əliyev R., Əliyeva G. Şəxsiyyət psixologiyası. Bakı: ADPU nəşriyyatı, 2012